Be^.nh sa^`u buo^`n (depression) la` mo^.t trong nhu+~ng chu+'ng be^.nh thu+o+`ng tha^'y nha^'t o+? pho`ng ma.ch ca'c ba'c si~. Ne^'u nghi~ la` bi. sa^`u buo^`n ne^n ddi ba'c si~ ngay ne^'u kho^ng se~ tro+? tha`nh na(.ng, kho' chu+~a.

Trie^.u chu+'ng thu+o+`ng tha^'y:
1. Buo^`n.
2. Kho^ng nghi~ ngo+.i, ta^.p trung tu+ tu+o+?ng, ti'nh toa'n ddu+o+.c.
3. Kho^ng tha^'y thi'ch thu' ve^` vie^.c la`m hay ca'c thu' tao khie^?n.
4. Nhu+~ng trie^.u chu+'ng kho^ng co' ly' do ro~ re^.t: nhu+'c dda^`u, ma^'t ngu?, bie^'ng a(n, ca?m tha^'y ye^'u, kho^ng thi'ch ti`nh du.c...

Khi bi. sa^`u buo^`n na(.ng:
1. Cha^.m cha.p hay ro^'i loa.n ve^` ddo^.ng co+ ta^m ly' (psychomotor retardation or agitation).
2. Co' a?o tu+o+?ng (delusion).
3. Tra'nh ca'c hoa.t ddo^.ng (withdral from activities).
4. Nhu+~ng trie^.u chu+'ng kho^ng co' ly' do ro~ re^.t nhu+ tre^n nhu+ng na(.ng ho+n.
5. Tu+. tu+? che^'t.

Sa^`u buo^`n la` be^.nh co' the^? chu+~a ddu+o+.c ba(`ng nhie^`u ca'ch:
1. Thuo^'c chu+~a sa^`u buo^`n (antidepressant): tricyclics, SSRI, MAO... kha' hie^.u nghie^.m.
2. Cha.y ddie^.n (ECT electroconvulsive therapy).
3. Quang ho.c tri. lie^.u (phototherapy): chie^'u a'nh sa'ng nhu+ tu+` dde`n sa'ng va`o ngu+o+`i be^.nh.
4. Ta^m ly' tri. lie^.u (psychotherapy)
5. Xa~ ho^.i tri. lie^.u (social therapy): khuye^n gia?i tu+` gia ddi`nh, ba.n be`...
6. Ha`nh vi tri. lie^.u (behavioral therapy).

Cu~ng ne^n bie^'t co' khi buo^`n la.i la` mo^.t trie^.u chu+'ng cu?a mo^.t be^.nh kha'c. Thi' du. nhu+ be^.nh suy tuye^'n gia'p tra.ng (hypothyroidism) hay be^.nh ung thu+ tu.y ta.ng (pancreatic cancer)...

Quan tro.ng la` pha?i ddi ba'c si~ ngay ne^'u nghi~ bi. sa^`u buo^`n dde^? ki.p tho+`i chu+~a cha.y.

Vi` buo^`n la` mo^.t trong nhu+~ng ti`nh ca?m quan tro.ng cu?a con ngu+o+`i, va(n tho+ nha.c Vie^.t Nam co' ra^'t nhie^`u chuye^.n... buo^`n!

A^m nha.c Vie^.t Nam, nha^'t la` ti`nh ca, pha?i no'i co' nhie^`u ba`i ha't buo^`n ho+n la` vui.

Nha.c co' the^? co' ca'i buo^`n co' the^? nhe` nhe., man ma'c hay ta^m su+. buo^`n na(.ng, sa^u dda^.m.

Mo^.t trong nhu+~ng ta'c pha^?m a^m nha.c co' no^~i buo^`n sa^u sa('c nha^'t la` Tru+o+`ng Ca Ho`n Vo.ng Phu cu?a nha.c si~ Le^ Thu+o+ng. O+? dda^y chi? vi` buo^`n phie^`n qua' ma` ngu+o+`i co' the^? ho'a ra tha`nh... dda'.

Le^ Thu+o+ng la` mo^.t te^n tuo^?i lo+'n trong a^m nha.c Vie^.t Nam, dda'ng ke^? ngoa`i Tru+o+`ng Ca Ho`n Vo.ng Phu, co`n nhu+~ng ba`i ha't cho tre? em.

Chi tie^'t ve^` cuo^.c ddo+`i cu?a nha.c si~ Le^ Thu+o+ng i't tha^'y ddu+o+.c nha('c dde^'n, i't ngu+o+`i bie^'t ro~. Co' the^? o^ng co' ba?n ti'nh i't pho^ tru+o+ng va` so^'ng cuo^.c ddo+`i gia?n di..

Le^ Thu+o+ng te^n tha^.t la` Ngo^ DDi`nh Ho^., sinh na(m 1914 ta.i Nam DDi.nh. Cu~ng co' mo^.t ba`i vie^'t cho no+i sinh cu?a o^ng la` Ha` No^.i.

Theo ta^.p sa'ch Ho^`i Ky' Pha.m Duy, Le^ Thu+o+ng la` mo^.t tha^`y tu nha` do`ng hoa`n tu.c.

Le^ Thu+o+ng tuy la` nha.c si~ co' ha.ng, nhu+ng nghe^` nghie^.p chi'nh la.i la` nghe^` da^.y ho.c. O^ng la` gia'o su+ Su+? DDi.a, co' mo^.t tho+`i gian gia?ng da.y cho ho.c sinh ta.i mo^.t so^' tru+o+`ng trung ho.c tu+ o+? Sa`i Go`n. O^ng cu~ng co' lu'c la`m co^ng chu+'c o+? Trung Ta^m Ho.c Lie^.u, bo^. Quo^'c Gia Gia'o Du.c.

Nha.c si~ Le^ Thu+o+ng ma^'t na(m 1996 ta.i Vie^.t Nam.

Le^ Thu+o+ng la` mo^.t trong nhu+~ng ngu+o+`i tie^n phong vie^'t ta^n nha.c Vie^.t Nam.

Ta^n nha.c Vie^.t Nam ba('t dda^`u khoa?ng na(m 1938. Lu'c ddo', nhu+~ng ba?n ta^n nha.c Vie^.t Nam dda^`u tie^n co' le~ la` nhu+~ng ba?n nhu+ Ta^m Ho^`n Anh Ti`m Em cu?a Du+o+ng Thie^.u Tu+o+'c, Bo^ng Cu'c Va`ng va` Kie^'p Hoa tho+ Nguye^~n Va(n Co^?n va` nha.c Nguye^~n Va(n Tuye^n, Bi`nh Minh tho+ The^' Lu+~ va` nha.c Nguye^~n Xua^n Khoa't, Khu'c Ye^u DDu+o+ng cu?a Tha^?m Oa'nh, DDa'm Ma^y Ha`ng cu?a Pha.m DDa(ng Hinh, DDu+o+`ng Tru+o+`ng cu?a Tra^`n Quang Ngo.c, Ba?n DDa`n Xua^n cu?a Le^ Thu+o+ng...

Ngoa`i Ba?n DDa`n Xua^n, tho+`i ddo' nha.c si~ Le^ Thu+o+ng co`n o+? mie^`n Ba('c Vie^.t, sau dda~ co' pho^? bie^'n the^m nhu+~ng ta'c pha^?m kha'c nhu+ Tie^'ng DDa`n DDe^m Khuya, Mo^.t Nga`y Xanh, Tre^n So^ng Du+o+ng Tu+?, Thu Tre^n DDa?o Kinh Cha^u...

Nha.c si~ Le^ Thu+o+ng vie^'t nhie^`u loa.i nha.c kha'c nhau.

Na(m 1941, Le^ Thu+o+ng va`o mie^`n Nam ddi.nh cu+. Tho+`i ddie^?m ddo', o^ng co' sa'ng ta'c nhu+~ng ba?n nha.c pho^? tho+ nhu+ Lo+`i Ky~ Nu+~ (tho+ Xua^n Die^.u), Lo+`i Vu~ Nu+~ (tho+ Nguye^~n Hoa`ng Tu+), Bo^ng Hoa Ru+`ng (tho+ The^' Lu+~), Tie^'ng Thu`y Du+o+ng (tu+'c Nga^.m Ngu`i tho+ Huy Ca^.n) va` Tie^'ng Thu (tho+ Lu+u Tro.ng Lu+). Hai ba`i Nga^.m Ngu`i va` Tie^'ng Thu cu~ng ddu+o+.c nha.c si~ Pha.m Duy pho^? nha.c sau na`y.

Le^ Thu+o+ng la` nha.c si~ Vie^.t Nam dda^`u tie^n vie^'t nha.c ha`i hu+o+'c vo+'i nhu+~ng ba?n Hoa` Bi`nh 48, Lie^n Hie^.p Quo^'c, La`ng Ba'o Sa`i Go`n... Nhu+~ng ba?n na`y do nghe^. si~ Tra^`n Va(n Tra.ch tri`nh die^~n nhie^`u la^`n va`o nhu+~ng cu?a tha^.p nie^n 1940.

Mo^.t ba?n nha.c o^ng sa'ng ta'c ddu+o+.c ha't nhie^`u trong tho+`i kha'ng chie^'n cho^'ng Pha'p la` Ba` Me. Vie^.t Nam, chuye^.n mo^.t ba` me. co' bo^'n ddu+'a con trai trong tho+`i kha'ng chie^'n.

Nha.c si~ Le^ Thu+o+ng co' tie^'ng ve^` vie^'t nha.c chuye^.n ca nhu+ Na`ng Ha` Tie^n, Li.ch Su+? Loa`i Ngu+o+`i, Hoa Thu?y Tie^n... va` co`n the^m mo^.t so^' ba`i ca nha.c cho va`i ban ki.ch va` ha~ng phim.

Ve^` sau, mo^~i ca'ch tua^`n Le^ Thu+o+ng va` nha.c si~ Le^ Cao Phan phu. tra'ch ban nha.c Ma(ng Non cho tre? em, pha't thanh qua la`n so'ng ddie^.n ca'c chuye^.n co^? ti'ch, khu'c da^n ca, ba`i ca nhi ddo^`ng...

Ngoa`i ra Le^ Thu+o+ng co`n co' dda(.t lo+`i cho nhu+~ng ba?n nha.c ngoa.i quo^'c nga('n nhu+ Nho+' La`o (nha.c La`o), Bo^ng Hoa DDa.i tu+'c O^ DDuo^`ng Cha(m Pa' (nha.c La`o), Lo`ng Tre? Trai (nha.c Hoa Ky`), Hoa Anh DDa`o tu+'c Sakura (co^? nha.c Nha^.t Ba?n), Ma`n Bru'c DDa'nh Gia(.c (da^n ca Pha'p)...

Mo^.t trong nhu+~ng loa.i nha.c ddu+o+.c o^ng chu' y' dde^'n va` sa'ng ta'c la` nha.c Nhi DDo^`ng va` Thie^'u Nie^n go^`m nhu+~ng ba?n nhu+ Co^ Ba'n Ba'nh, Con Me`o Tre`o Ca^y Cau, Tha(`ng Be' Ti' Non, O^ng Nhang Ba` Nhang, DDa^y-Nhi DDo^`ng Ca, Truye^`n Ky` Vie^.t Su+,u? Thie^'u Sinh Ca...

Co' le~ ha^`u nhu+ ta^'t ca? mo.i ngu+o+`i dde^`u dda~ co' nghe, bie^'t ba`i ha't Tha(`ng Cuo^.i:

Bo'ng tra(ng tra('ng nga`
Co' ca^y dda to
Co' tha(`ng Cuo^.i gia`
O^m mo^.t mo^'i mo+
La(.ng ye^n ta no'i Cuo^.i nghe
"O+? cung tra(ng ma~i la`m chi?"
Bo'ng tra(ng tra('ng nga`
Co' ca^y dda to
Co' tha(`ng Cuo^.i gia`
O^m mo^.t mo^'i mo+.

Mo^.t ba?n ha't ra^'t pho^? tho^ng o+? ca'c tru+o+`ng trung tie^?u ho.c nga`y xu+a la` Ho.c Sinh Ha`nh Khu'c:

Ho.c sinh la` ngu+o+`i To^? Quo^'c mong cho mai sau
Ho.c sinh xa^y ddo+`i nie^n thie^'u tre^n bao co^ng lao...

Ro^`i dde^'n ba?n nha.c ngo^. nghi~nh O^ng Ninh O^ng Nang:

O^ng Ni?nh o^ng Ninh, o^ng ra dda^`u ddi`nh
O^ng ga(.p o^ng Na?ng o^ng Nang
O^ng Na?ng o^ng Nang, o^ng ra dda^`u la`ng
O^ng ga(.p o^ng Ni?nh o^ng Ninh
Nang Ninh dda^`u ddi`nh
Va` Ninh Nang dda^`u la`ng...

Va` dde^'n ba`i ha't Tuo^?i Tho+ tha^.t de^~ thu+o+ng:

Tro+`i xanh xanh ma't
Hu+o+ng tho+m tho+m nga't
Cu`ng nhau ta mu'a ddie^.u ca
Cu`ng nhau ta ha't ddo+`i ta

Nhu.y hoa thanh khie^'t
Men hoa nga^y nga^'t
Ha't cho ta^m ho^`n ddu+o+.c khua^y
Cu~ng nhu+ ca'nh dde.p ddu+o+.c bay

So+'m ba('t bu+o+'m ha'i hoa ke^u la no^ ddu`a
Chie^`u la.i ra da.o cho+i vu+o+`n hoa
To^i quye^'n luye^'n ma' ba vui ca be^n dde`n
Ba^?y gio+` dde^m na(`m ngu? mo+ tha^'y tie^n.

Ve^` nha.c Le^ Thu+o+ng, dda'ng ba`n dde^'n nha^'t la` ba ba?n nha.c trong Tru+o+`ng Ca Ho`n Vo.ng Phu.

Ba(`ng a^m giai Ngu~ Cung cu?a Da^n Ca Vie^.t Nam, vo+'i a?nh hu+o+?ng tu+` Chinh Phu. Nga^m Khu'c cu?a nu+~ si~ DDoa`n Thi. DDie^?m va` DDa(.ng Tra^`n Co^n, Ho`n Vo.ng Phu 1 ddu+o+.c o^ng vie^'t ta.i Be^'n Tre, khoa?ng na(m 1943.

Mo+? dda^`u ba`i ha't, ngu+o+`i cho^`ng theo le^.nh vua, ra ma(.t tra^.n vo+'i tie^'ng tro^'ng thu'c du.c:

Le^.nh vua ha`nh qua^n tro^'ng ke^u do^`n
Quan vo+'i qua^n le^n ddu+o+`ng
DDoa`n ngu+.a xe cuo^'i cu`ng
Vu+`a dduo^?i theo lo^'i so^ng
Phi'a ca'ch quan xa tru+o+`ng
Quan vo+'i qua^n le^n ddu+o+`ng
Ha`ng co+` theo tro^'ng do^`n
Ngoa`i su+o+`n non cuo^'i tho^n
Pha^'t pho+ nga^.m ngu`i bay ...

Tu+` ddo', xa ca'ch muo^n tru`ng:

...Ngu+o+`i ddi ngoa`i va.n ly' quan so+n
Ngu+o+`i mong cho+` trong bo'ng co^ ddo+n...

Cu+' nhu+ va^.y, ngu+o+`i vo+. o+? la.i nga`y nga`y o^m con, ddu+'ng ddo+.i ngo'ng cho^`ng tro+? ve^` va` cuo^'i cu`ng ca? hai me. con vi` mo`n mo?i cho+` ma~i dda~ ho'a ra dda':

...Ngu+o+`i kho^ng ro+`i kho?i kie^'p gian nan
Ngu+o+`i bie^'n tha`nh tu+o+.ng dda' o^m con.

Sau ddo', o^ng dda~ sa'ng ta'c the^m Ho`n Vo.ng Phu 2 tu+'c Ai Xuo^i Va.n Ly' khoa?ng na(m 1946. Me. con ngu+o+`i dda`n ba` ho'a dda' va^~n cho+` mong. Giai ddie^.u nha.c tha^.t buo^`n:

Ngu+o+`i vo.ng phu trong lu'c gio' mu+a
Be^' con dda~ hoa`i co^ng dde^? ddu+'ng cho+`
Ngu+o+`i cho^`ng ddi dda~ bao na(m chu+a tha^'y ve^`
DDa' mo`n nhu+ng ho^`n chu+a mo`n gia^'c mo+...
...Ma` cho+` ngu+o+`i ddi ma^'t tu+` nga`n xu+a
Na`ng ddu+'ng o^m con xem cha`ng ve^` hay chu+a?
Ve^` hay chu+a?
Co' ai xuo^i va.n ly', nha('n ddo^i ca^u giu'p na`ng
La^'y ca^y hu+o+ng tha^.t quy', tha('p le^n thu+o+ng tie^'c cha`ng...

Ngu+o+`i ddi cha('c cha? bao gio+` quay la.i:

...Tho^i ddu+'ng ddo+.i la`m chi
Tho+`i gian co' hu+'a ma^'y khi
Se~ ddem dde^'n tra? ddu'ng ky`
Nhu+~ng ngu+o+`i mang me^.nh bie^.t ly.

Ho`n Vo.ng Phu 3 tu+'c Ngu+o+`i Chinh Phu Ve^` vie^'t xong na(m 1947. Mo+? dda^`u, va^~n co`n hi`nh a?nh na~o ne^` cu?a tu+o+.ng dda' cho+` tro^ng:

No+i phi'a Nam giu+~a nu'i mo+`
Ai be^' con ma~i ddu+'ng cho+`
Nhu+ nu+o+'c non xu+a dde^'n gio+`...
Va` cuo^'i cu`ng ngu+o+`i chinh phu cu+o+~i ngu+.a tro+? ve^`, a^m ddie^.u do`ng nha.c nhu+ tie^'ng ngu+.a phi:

DDu+o+`ng chie^`u mi.t mu`, ca't bay to?a bu+o+'c ngu+.a phi ddu+o+`ng tru+o+`ng
Ne^'p ta`n y hu`ng cu+o+`ng, va^~n co`n bay trong gio' bo'ng tu+` xa, sa('p da^`n qua
Bo'ng cha`ng cha^.p chu`ng, vu+o+.t nu'i non cu~, vo+'i ha`nh lu+o+ng ddo^. ddu+o+`ng
Chie^'c hu`ng gu+o+m danh tu+o+'ng du+o+'i ta` uy dde^'m nhi.p ddi, vo' ngu+.a phi...

Nhu+ng cuo^.c tro+? ve^` dda~ qua' muo^.n ma`ng, ai oa'n:

...Nho+' co^' hu+o+ng lu+u luye^'n ta^'c lo`ng mau do^`n cha^n
Ve^'t bu+o+'c ddi tre^n phie^'n dda' mo`n co`n in da^'u
Tu+` bo'ng ca^y ngo^i mo^. be^n ddu+o+`ng
Tu+` ma'i tranh be^n ddi`nh trong la`ng
Nguo^`n su+? xanh a^m tha^`m va^~n so^'ng
Bao mo^'i thu+o+ng vang ddo^.ng trong lo`ng.

Ta'c pha^?m tuye^.t die^.u, lo+'n lao va` ba^'t die^.t Tru+o+`ng Ca Ho`n Vo.ng Phu, dda~ la`m no^?i ba^.t te^n tuo^?i cu?a nha.c si~ Le^ Thu+o+ng trong li.ch su+? A^m Nha.c Vie^.t Nam...

Santa Maria, California, USA
Tha'ng 12, Na(m 2000